Коркӧя муслун...

Удмурт кывтӧ быть велӧдны ставнымлы!

Пӧшти лунтыр пукалі гортын, гижи Ижкарӧ ветлӧм йылысь висьтасьӧм да вӧзйӧдъяс. Тӧд вылӧ уськӧдлі кыдзи мый вӧлі, мый артмис, мый эз, мый колӧ на вӧчны, медым и миян лунвывса чой-вок вермисны тырвыйӧ вӧдитчыны чужан кывнаныс компьютерын мыйкӧ гижигӧн. А кутасны кӧ асьныс вӧдитчыны - сэк и йӧзсӧ вермасны кокниджыка сибӧдны тайӧ мича, озыр да зумыд кыв дорӧ.

Кажитчӧ меным удмурт кывйыд. Ог тӧд мыйла. Гашкӧ сійӧн, мый сы бура матын сійӧ коми кыв дорӧ. Коркӧ тай, томӧн на, босьтчи велӧдны сійӧс. Сэки, сӧвет кад помланьын на, тотаралысь кывсӧ тӧдышті нин, зырана ногыс лыддьыси, а мамӧкӧд перым коминас сідз нин гортаным варовитлім. Арнас коркӧ пошта пыр гижӧдчи удмурт газет вылӧ. Сэки сійӧ шусьӧма "Советской Удмуртия". Выль кывнас мед тӧдмасьны, тӧлысь чӧж ветлывлі рытъясӧн 20 километра сайӧ, карса небӧгаинӧ, кӧні видзисны 1940ʼ воясся "Удмурт-ӟуч кыллюкам" (Удмурта-роча кывкуд), гижлі сэтысь аслым быд кыв, мый меным вӧлі гӧгӧрвотӧм. Куим ыджыд тетрадь тыр ӧкмис. Сэсся лыдди удмурт грамматика, пермистикаысь небӧгъяс, вежӧрті, мыйӧн удмурт кывлӧн тэчасыс комиысь торъялӧ, мыйӧн тотара кывланьӧ сетчӧ.

Лыддьысьнытӧ "удмурт сямен" тӧвшӧрнас велалі зэв и кокниа. Газетад сэки ас терминология эз на вӧв - куш русизмъяс. Сійӧн дзик ставыс вӧлі гӧгӧрвоана. Кӧні миян суффиксъясӧ ӧ гижӧны, налӧн э ли е: президентлӧн пыдди президентлэн, пырӧ пыдди пыре... Зэв интереснӧ вӧлі аддзавны тӧдса кывъяс мӧдджык пертасысь: пань налӧн пуньы, эзысь - азьвесь, дон - дун, пу - писпу (пес+пу). Кыз - тайӧ абу сійӧ, мый ті буретш мӧвпыштінныд, а коз (пу), корка - абу небӧглӧн кышӧд, а керка, кут - сійӧ... гут! Татшӧм "вуджӧдчысьлӧн лёк ёртъясыд" рӧдвуж кывъясын век тыр.

Зэв тешкодьӧн кажитчисны удмурт кадакывъяс. Сідз, удмуртыд оз вермы шуны ӧнія кадын ветла (ветло), а сӧмын ветлыся (ветлӥсько), шуас кӧ ветла (ветло) - тайӧ лоас лоан кад нин...

Перым комиыдлы удмурттӧ гӧгӧрвоны кокниджык, зыраналы дорысь. Коді пыдди миян да удмуртъяслӧн кин шуӧны, мунасны пыдди миян лоас мунасӧ, а удмуртъяслӧн мынозы, локтанныд пыдди миян - локтатӧ, а удмуртъяслӧн - лыктоды... Шы ёнмӧм тшӧтш уналаті миян ӧтмоза шогмӧ. Торйӧн кӧ асланым иньвагорувса диалектын шуӧны пырис, и удмуртъяслӧн пыриз (а мукӧдлаын комияслӧн - пырис).

Кадакывъяс, кытӧн миян суффикс -ав-, удмуртъяслӧн лоины торъя вежласян группаӧн: пыравны - пыраны, пыралі - пырай. Бара миян Иньваладорын л-ыс гулыд шыяс костысь вошлӧ да удмурт кывйынджык моз артмӧ: пыраи, петаи, висьтаи...

Медшӧр кывворыс перым кывъясын ӧткодь: одӥг, кык, куинь, ньыль, вить... Туялысьясыс, быд ногӧн арталӧны да, век вензьӧны, кымын прӧчент лексикаыс ӧтласа. Сідз ли этадз - зэв уна кыв миян ӧти вужйысьӧсь. Но удмуртъяс олӧны орччӧн тотаракӧд, сійӧн налӧн сёрниӧ пырӧма и зэв уна тюркизм. Ачым тай тотаракӧд орччӧн быдми жӧ, вир серти гашкӧ джынвыйӧ тюрк и, со быттьӧкӧ и тайӧ эмбурыс удмурт лексикасьыс эзджык бокӧвӧйӧн ло.

Дженьыда кӧ - урасьӧм тӧлыссянь газеттӧ кывкудтӧг нин куті лыддьыны, а сэсся дас во чӧж удмурт культуратӧг орӧдчытӧг олі. Письмӧасьӧм пыр тӧдса да некор аддзывлытӧм удмурт ёртъясӧй ыстылісны меным газет-журналнысӧ: "Удмурт дунне" (Удмурт муюгыд), "Дась лу" (Ло дась, сэсся "Ӟечбур" - Чолӧм), "Кенеш" (Сӧвет), "Инвожо" (Гожся вежадыр), "Вордскем кыл" (Чужан кыв), "Кизили" (Кодзув). Ыстӧм удмурт небӧгъясысь гортын чукӧрмис быдса библиотечка. Мусмис меным удмурт литература да поэзия, йӧзкостса кылӧмбур. Нимкодясьны эг мудзлы удмурт кывнас, мыйла кӧ шуны - кужисны жӧ найӧ мича да сӧстӧм гижӧд кыв лӧсьӧдны 1990ʼ воясӧ, ассьыныс нэмӧвӧй культурасӧ яръюгыда петкӧдлыны.

Коми культурасьыд 1990ʼ воясӧ эг жӧ эськӧ орӧдчыв-а, газет-журнал Сыктывкарсянь тшӧтш мӧдӧдлісны, уна жӧ лыддьысьлі. Но удмуртъясыд кыскисныджык ас дораныс. Лунвывса войтыр - ворсӧджык вирныс, тіпкӧджык сьӧлӧмныс, вӧрӧджык кывныс... Удмурт муад котырӧнджык велалӧмаӧсь овны, Коми муад ӧткӧнджык. Весиг мурталам кӧ лексикатӧ тшӧкыдлун серти, налӧн медводдза местаын лоас калык (войтыр), а миян морт... Гашкӧ и сорси-а, татшӧм со менам артмис серпас комияс да удмуртъяс йылысь колян нэм помын.

Но комиясыд - ас войтыр. Коми сёрниыд - мам кыв. И ме - коми морт. Сійӧн и ылыстчи удмуртъяссяньыс тайӧ нэмын... Вождэс эн вае, удмурт эшъёсы, уромъёсы! Мон тӥледыз али но туж яратӥсько!